Archief voor categorie: psychologie

Eerste hulp voor de geest

/in , , , , , , , , , /door

“Kon ik maar een maand terug in het nieuws”, zei iemand me vanochtend. Hier in Duitsland, maar ook wereldwijd hebben steeds meer mensen moeite om met alle nieuws informatie om te gaan. Zie dit stukje voor handvatten.

Daarnaast zien we dat er, als er ergens een incident of aanslag te betreuren is, een acute overbelasting van alle hulpverleningsstructuren ontstaat. Dat noemen we in het Engels een “surge”, een soort springvloed. Zowel fysieke als geestelijke gezondheidssystemen moeten dan roeien met de schaarse riemen die ze hebben.

Daarom zijn er de afgelopen decennia heel veel modellen en systemen bedacht die laagdrempelig aan zoveel mogelijk mensen kunnen worden aangeleerd. In Nederland is het heel normaal dat mensen een eerste hulp cursus, BHV-training of reanimatiecursus volgen. Zo leren we mensen of onveilige situaties te stabiliseren.

Het is ook mogelijk om technieken aan te leren om mensen te ondersteunen psychisch stabiel te blijven of te worden. Zo kunnen mensen direct, door mensen in hun eigen omgeving, ondersteund worden.

Gedurende de afgelopen jaren heb ik me in een heleboel systemen verdiept die allemaal ontwikkeld zijn om mensen PFA (Psychological First Aid), psychologische eerste hulp, aan te leren. Ik heb heel veel wetenschappelijke artikelen verteerd en heel goed gekeken wat wel en niet werkt. Je kunt namelijk tijdens de acute fase van een incident met interventies de plank ook flink misslaan en mensen in hun zelfredzaamheid belemmeren. Simpel gezegd: je kunt mensen die een schokkende gebeurtenis meemaken ook in tweede instantie “ziek praten”.

Vorig jaar heb ik uit al die modellen de onderdelen weggesneden die mijns inziens overbodig of empirisch en/of wetenschappelijk omstreden waren. Ik hield de basisonderdelen over en heb zo een eenvoudige structuur samengesteld die door iedere burger en/of hulpverlener aan te leren is.

Gedurende het afgelopen jaar heb ik mijn model getest en bijgesteld op de meest uiteenlopende groepen mensen die ik tijdens mijn werk mocht ondersteunen: burgers, journalisten, ambulance-, politie- en brandweercollega’s en in het vluchtelingenwerk.

Nu ben ik altijd de eerste die roept dat ieder model/protocol/systeem slechts zo goed is als de kwaliteit van de implementatie; het gaat om het beheersen van de vaardigheden om het zorgvuldig om te zetten. En dat is in dit geval natuurlijk ook zo. En voor psychologische/therapeutische collega’s is deze manier van denken echt omdenken; we weten dat het te vroeg inzetten van therapeutische interventies averechts kan werken. Ook ik heb in dat kader een heleboel moeten bijleren.

We weten dat mensen minder risico lopen op langdurige, psychische gevolgen van incidenten, als ze in een vroege fase van een toestand van machteloosheid/hopeloosheid richting een toestand van controle/eigenregie begeleid kunnen worden. Deze twee “toestanden” zijn namelijk tegenovergesteld aan elkaar. Simpel gezegd: zelfredzaamheid werkt beschermend. Bovendien houden burgers en hulpverleners die zelfredzaam blijven of dat snel weer worden, de maatschappij draaiende. Zeker tijdens incidenten. Binnen ondernemingen spreek je dan van “business continuity”.

Het klinkt ambitieus, maar ik wil eigenlijk dat iedere (burger)hulpverlener in Nederland de basics van psychologische hulp gaat beheersen. Niet op papier, maar echt met veldcompetentie. Politieagenten, brandweermannen en andere hulpverleners worden steeds vaker rond burgerhulpsituaties ingezet. Crisiswerk is een stuk minder belastend als je concrete handvatten hebt.

We weten allemaal dat het een kwestie van tijd is totdat we ook uit Nederland schokkende nieuwsberichten gaan horen. Geen enkel land blijft crisisvrij. Belangrijkste winst van het investeren in veldcompetente psychologische ondersteuners: de surge richting verderelijns hulpverleningsstructuren kan dan beter worden opgevangen. Mensen die écht hulp nodig hebben zullen die sneller en adequater krijgen, en systemen zullen stabieler blijven en zo beschikbaar zijn voor de echte spoedgevallen. De GGZ blijft gereserveerd voor de verderelijnse zorg, omdat GGZ-capaciteiten in de acute fase gespaard kunnen worden.

Genoeg woorden. Wat bedoel ik nou precies? Training omvat een beperkt, maar absoluut noodzakelijk theoriedeel en een groot vaardigheidsdeel. Alle technieken zijn niet-therapeutisch en kunnen/mogen door iedere burger worden toegepast. Bij twijfel rond veiligheid volgt meteen doorverwijzing (niet anders dan bij “fysieke”eerste hulp).

Training omvat:

  • basiskennis over de fysieke en neurobiologische achtergronden van (acute) stressreacties. Kennis over hoe mensen reageren en waarom dat gebeurt.
  • psycho-educatie en differentiatie van stressreacties. Wanneer is er sprake van zelfredzaamheid en mag je mensen juist niet storen in hun copingstrategie? Wanneer moet je kiezen voor terughoudend observeren? Wanneer is er sprake van disfunctie en moet je als ondersteuner actie ondernemen?
  • volgens welke criteria screen en structureer je een chaotische uitgangssituatie? Waar begin je en waar is juist grote terughoudendheid geboden?
  • hoe zorg je dat je zelf stabiel en gezond blijft in het werk?

Na afloop hebben deelnemers concrete handvatten. Ze zijn in staat de volgende technieken zelfstandig toe te passen binnen het frame van een eenvoudig stappenmodel:

  • psychological alignment;
  • reflectief luisteren en parafraseren;
  • het geven van psycho-educatie en het zetten van ankers;
  • het begeleiden naar zelfredzaamheid of zo nodig doorverwijzen.

Omdat er enorm veel vraag is naar handvatten in deze roerige tijden ga ik zo spoedig mogelijk beginnen met het trainen van mensen. Ik wil niet dat dit een “big business” project wordt, met dure materialen en flitsende campagnes. Ik heb juist zelf een nieuwe structuur bedacht met een training die voor iedereen (ook financieel) bereikbaar is.

Momenteel ben ik in overleg met mensen die mijn visie delen. Ik wil graag in een hele grondige train-de-trainer zorgen voor hooggekwalificeerde opleiders, die de technieken binnen hun eigen organisatie kunnen gaan delen. Zo bouw je tegelijkertijd aan zelfredzame organisaties en aan een meer zelfredzame maatschappij. Wie doet er mee?

Toevoeging naar aanleiding van vragen: natuurlijk blijf ik gewoon nieuwe, maar ook ervaren crisisinterventiecollega’s trainen, opleiden en begeleiden. Het nieuwe in bovenstaande training is dat deze echt alleen over basisbeginselen gaat en de technieken door iedereen (burgers én hulpverleners) aan te leren en om te zetten zijn. Laagdrempelig, eenvoudig en heel concreet. In iedere omstandigheid.

Terrorisme; tactiek en strategie

/in , , , , , /door

Het risico om als burger fysiek slachtoffer te worden van een terroristische aanslag is heel erg klein. Desondanks is het angstniveau rond het thema in de samenleving momenteel heel erg hoog.

Lessen

Gelukkig komen terroristische aanslagen maar heel zelden voor. Toch bereiden wij, als crisismensen, ons voor op de oproep die we allemaal nooit hopen te krijgen. Daarbij hebben we enorm veel geleerd van collega’s die wél voor de uitdaging stonden toen een terroristische aanslag hen trof. Wereldwijd is er heel veel contact tussen ons, crisismensen. We bespreken concrete casuïstiek en delen lessons learned. Ook heeft de wetenschap ons veel geleerd. Waardevolle empirische en wetenschappelijke lessen, die we in de praktijk kunnen en moeten omzetten.

Chaos

Ik werk tijdens de acute fase, dus tijdens de eerste uren/dagen van incidenten. Dan is er chaos. Onze taak is om structuur in de chaos te brengen. Maar we leven ook in een wereld met vele bestuurslagen en -structuren. Die maken incident mapping en critical incident management bepaald niet eenvoudig. Gelukkig is er veel geleerd en spreken we als crisismanagers wereldwijd inmiddels dezelfde taal. Die taal is ontwikkeld in militaire setting; wat in het leger werkt, blijkt ook uitstekend voor ons te werken. We zetten militaire lessen inmiddels om in corporate en publieke omgevingen. Met succes! Ik heb zelf heel veel mogen leren van oude, ervaren experts in het soldatenvak. Dat was ook nodig; ik ben afkomstig uit de “softe” sector. Therapeutisch denken en werken is in de acute fase van een incident absoluut niet geïndiceerd. Het kan zelfs schadelijk zijn.

Crisis begrip

Een crisis is een reactie op een gebeurtenis. Als wij over “crisis” spreken, bedoelen we niet de gebeurtenis, maar de reactie van een persoon, systeem of maatschappij op die gebeurtenis. Dat is belangrijk; mijn crisis is nooit identiek aan die van jou. Daarom helpt het om een incident zo vroeg mogelijk multidisciplinair aan te pakken. Dat doen we dan ook. Omdat we elkaar kennen. Als collega’s met veldcompetentie weten we elkaar razendsnel te vinden als het nodig is. Terrorisme vormt in dit kader een bijzondere uitdaging, want: hoe definieer je dat? Tijdens besprekingen blijkt steeds weer dat we met verschillende achtergronden vanuit verschillende perspectieven kijken.

Terrorisme is, vanuit welk perspectief je ook kijkt, oorlogsvoering. In onze westerse wereld worden oorlogen tactisch gevoerd; geweld wordt gericht en georganiseerd en (volgens politici) ook nog eens verantwoord ingezet. Terroristen doen aan strategische oorlogsvoering. Ze gebruiken het principe van “total war” (v. Clausewitz, 1832): val een hele maatschappij aan, een heel systeem, doe het ondenkbare met als ultieme doel het demoraliseren en immobiliseren van het systeem. Strategische oorlogsvoering is overigens niet altijd zo ingezet; Churchill gebruikte het op weg naar capitulatie.

Verschillende crises

Terug naar het terrorisme. Als crisis de reactie op een gebeurtenis is, dan ontstaan er na een terroristische aanslag verschillende crises. Allereerst natuurlijk op en rond de plekken waar de aanslagen plaatsvonden. Daar vallen fysieke slachtoffers. Maar daarnaast zien we nog veel meer psychologische slachtoffers die getroffen zijn door de impact van wat er elders gebeurde. Zeker in deze multimedia-tijden hebben aanslagen een enorm effect op de (wereld)samenleving.

McClure beschreef in 1943 het fenomeen “psychological contagion”. Hij onderzocht het angstniveau op scholen in Londen. Hij bekeek scholen die eerder gebombardeerd waren en scholen die onbeschadigd waren. In beide situaties bleek het angstniveau vergelijkbaar.

Dat zien we ook rond terroristische aanslagen. Zowel mensen die in getroffen gebieden zijn als mensen daarbuiten ervaren een aantasting van de onderste laag in de piramide van Maslow. Eén van onze meest belangrijke basisbehoeften is de behoefte aan veiligheid en stabiliteit. Terroristisch geweld kan iedereen treffen. De identificatie met de getroffenen is enorm. Een aantasting van het veiligheidsgevoel leidt tot angst en gevoelens van machteloosheid en hopeloosheid. Mensen krijgen reacties op allerlei vlakken: cognitief, emotioneel, in gedrag, fysiek en er kan grote onzekerheid rond het eigen wereldbeeld ontstaan. Dit zijn normale reacties van normale mensen op een uiterst abnormale gebeurtenis.

In iedere maatschappij zijn er mensen die voorbelast zijn; kwetsbare groepen. Deze mensen zullen wellicht acute (medische) ondersteuning nodig hebben. De meeste mensen die een schokkende gebeurtenis meemaken ervaren weliswaar reacties, maar vinden zonder professionele ondersteuning hun weg terug naar homeostase. Vooral na 9/11 is gebleken dat het te vroeg aanbieden van therapeutische interventies juist tot een verergering van de reacties kan leiden. Dat is de wetenschappelijke achtergrond. Praktisch is het reguliere GGZ-systeem nergens ter wereld in staat om aan alle getroffenen van terroristische aanslagen voldoende zorg te bieden. Bovendien worden psychologen/therapeuten in de huidige systemen niet standaard opgeleid in disaster mental health services.

PFA

Ook na 9/11 bleek iets anders wel heel goed te werken: psychological first aid. Tijdens een schokkende gebeurtenis ervaren mensen een hoge mate van machteloosheid en hopeloosheid. Als je deze gevoelens kunt mitigeren richting eigenregie en zelfredzaamheid en mensen handvatten geeft zelf controle te nemen in de chaos, dan nemen de gevoelens van machteloosheid en hopeloosheid af. PFA is heel eenvoudig aan te leren. Een vooropleiding is niet nodig. Training is niet duur en niet langdurig. En wordt wereldwijd steeds breder aangeboden.

Iedereen “getraumatiseerd”

In Nederland ligt de focus vaak op “trauma” en “traumatisering”, met name in de media. Er zijn enorm veel “experts” die daar graag nog een schepje bovenop doen. We weten inmiddels hoe voorzichtig we moeten zijn met deze woorden. Je zult zien dat er in mediaoptredens van collega’s in het buitenland heel bewust wordt gesproken over “normale reacties” en woorden als “trauma” zorgvuldig worden vermeden tijdens de acute fase van een incident. Zeker rond terrorisme, waarbij factoren als angst en onzekerheid een grote rol spelen, is dat extra belangrijk!

Ervaring

Ook nu bleek in Brussel recent weer hoe waardevol het is dat collega’s met veldcompetentie bovenregionaal samenkomen en adviseren. Niet in rigide protocollaire teams, maar op basis van ervaring en competentie in wat er op dat moment het hardst nodig is (en dat is in iedere situatie anders!). Lokaal lopen alle reddings- en veiligheidsoperaties op volle toeren en systemen zijn zeer zwaar belast.

Compartimenteren

Van militaire collega’s hebben we geleerd dat compartimenteren een uiterst waardevolle tactiek is om richting ontlasting van systemen te werken. Ik zet het zelf regelmatig in en heb van dichtbij kunnen volgen hoe het in hele acute situaties werkt. Zo bleek het bijvoorbeeld tijdens het incident op de Sandy Hook school enorm waardevol. Reguliere draaiboeken zijn juist omgekeerd opgesteld; waar ben je het eerst het hardst nodig? Daar gaat je volle capaciteit heen. Als je parallel, vanuit een secundaire setting gaat compartimenteren werk je van buiten naar binnen. En maak je capaciteit vrij voor de kernlocatie. Dat botst absoluut niet, zo leert de ervaring, maar is een waardevolle aanvulling.

Veldcompetentie

Grote incidenten komen gelukkig maar heel zelden voor. Dus het is ook absoluut niet nodig om in iedere regio mensen te gaan opleiden tot op het allerhoogste crisismanagementniveau. Dat gebeurt in het buitenland ook niet. We hebben allemaal onze eigen competenties en ik weet zelf bijvoorbeeld ook heel goed wat ik níet kan. Dan weet ik echter wel welke collega wél kan ondersteunen. Omdat we elkaar kennen. Omdat we samen leren, oefenen en uitwisselen wat ons in de praktijk overkwam.

Lean

Tijdens terroristische aanslagen wordt je ministerraad in feite je crisisstaf. Zorg dat die “lean” blijft; ook voor crisismanagers geldt dat hun onderste Maslow-laag onder druk staat. Zorg dat er uitsluitend noodzakelijk en doordacht wordt geadviseerd, zonder ruis. Politiek moet even wachten (makkelijk gezegd, maar nodig). Waar hier in Duitsland soms een gebrek is aan crisiscommunicatie zijn er in Nederland juist heel veel mensen bij betrokken. In de nationale crisiscommunicatieteams die Nederland inmiddels rijk is, zit enorm veel kwaliteit. Die teams zijn absoluut in staat een kwalitatief hoogwaardige analyse aan de hoogste crisisstaf door te geven. Daarnaast is het belangrijk om, naast je omgevingsanalyse, aan incident mapping vanuit veldcompetentie te doen. Een politicus moet direct horen wat het effect buiten is, wanneer er een commando gegeven of een moeilijke beslissing genomen moet worden. Die informatie moet minimaal komen van veldspecialisten uit de bovenstaande drie groepen (veiligheid/justitie, defensie, psychologisch/sociologisch), zo nodig aangevuld met expertise (bijvoorbeeld rond CBRN).

Ik pleit niet voor benoeming van nóg een extra team of crisisorgaan in Nederland. Ik pleit wel voor een kritische blik richting alle “experts” die momenteel de publieke opinie beïnvloeden. Wie moeten er absoluut aanwezig zijn rond beleidsmakers, maar wie ook niet? Hetzelfde geldt voor de media. Media kunnen je partner zijn als het echt moet; werk aan je relatie en werk samen. Schoon de kaartenbak op en gebruik daarbij de harde functie-eis “veldcompetent”. In Duitsland momenteel ook officieel een vaste eis om te mogen plaatsnemen als “Fachberater” bij een crisisstaf. Ik kan het alleen maar aanraden. Logistiek is er wellicht het één en ander nodig. Zeker om te kunnen compartimenteren rond hulpverleners. Maar deze (geringe) investering zal absoluut lonen!

Geef de echte experts de ruimte om net als in België en in andere landen samen te komen. Dan zul je zien dat het primaire aantal slachtoffers van een terroristische aanslag gelijk blijft. Maar het aantal secundaire slachtoffers kun je beperken. Dat móet je doen… waarom?

Terrorisme heeft effect bij demoralisering. Dat ga je tegen door stabilisering. Maslow had het goed gezien. Als het ons lukt om terrorisme als strategie te ontkrachten, dan rest de boeven alleen nog tactiek. En, om met Mark Rutte te spreken: dán, maar alleen dán zijn “wij met meer”!